Beskidy
Na wschód od Beskidu Żywieckiego znajdują się: Beskid Makowski (zwany też Średnim), Wyspowy oraz Gorce. W tych pasmach nie występują większe wodospady. Jednak warto wspomnieć o kilku interesujących miejscach, zwłaszcza w Beskidzie Małym oraz Gorcach. Są to miejsca, w których potoki przebijają się przez skały, tworząc liczne bystrza, małe kaskady i baniory. W miejscach tych odkrywają się ciekawe wychodnie fliszu karpackiego, a czasem innych skał.
Beskid Wyspowy
Beskid Wyspowy należy do Beskidów Zachodnich. Położony jest między Beskidem Makowskim, Kotliną Rabczańską, Gorcami, Kotliną Sądecką i Pogórzem Wiśnickim. Najwyższym szczytem jest Mogielica (1170 m n.p.m.), zaliczana do Korony Gór Polski. Cechą charakterystyczną pasma jest występowanie odosobnionych, pojedynczych szczytów, o wysokościach przekraczających 1000 m n.p.m., wyraźnie górujących nad otaczającymi je niższymi górami i dolinami (wybitność wielu szczytów Beskidu Wyspowego wynosi od 400 do 500 metrów). Nazwa pasma pochodzi od tego „wyspowego” charakteru gór. Stoki gór stromo opadają ku szerokim i rozległym dolinom. W Beskidzie Wyspowym nie występują długie pasma górskie, choć są trzy wyjątki. Są to pasma: Łososińskie, pasmo Cichoń-Ostra i pasmo Cietnia. Najwyższe szczyty w Beskidzie Wyspowym to: Mogielica 1170 m, Ćwilin 1072 m, Jasień 1052 m, Modyń 1029 m, Luboń Wielki 1022 m, Krzystonów 1012 m, Kiczora Kamienicka 1007 m, Wielki Wierch 1007 m, Śnieżnica 1007 m, Szczebel 977 m.
Ukształtowanie tego pasma beskidzkiego oraz jego „wyspowy” charakter nadają mu szczególne walory krajobrazowe. W Beskidzie Wyspowym występują elementy krajobrazu górskiego z dość wysokimi szczytami o stromych zboczach, jak i krajobrazu podgórskiego z niższymi górami o łagodnych, kopulastych szczytach i łagodnych zboczach. Wyższe partie pasma są zalesione. W niższych szczyty są wylesione, występują pola uprawne i zabudowania.
Przez długi czas Beskid Wyspowy pozostawał nie odkryty dla turystyki, mimo istnienia tu dość rozbudowanej sieci szlaków turystycznych. Popularne były tylko niektóre obszary pasma. W ostatnich latach jednak sytuacja się zmienia. Są wytyczane nowe szlaki, także rowerowe. Rozwija się baza noclegowa.
Beskid Wyspowy zbudowany jest z fliszu karpackiego. Ale są także miejsca, gdzie są wychodnie innych skał. Na przykład w korycie rzeki Przegini występuje andezyt – skała pochodzenia wulkanicznego.
W paśmie tym występują liczne wychodnie skalne zbudowane najczęściej z piaskowca. Najciekawsze to Diabli Kamień koło Szczyrzyca oraz Wielki Kamień na stoku Krzywickiej Góry w miejscowości Stróża koło Pcimia. Są też inne formy, np.: gołoborze na Luboniu Wielkim oraz osuwiska skalne na stokach Ćwilina, Mogielicy, Łopienia, Szczebla i wzgórza Zęzów (zwane Lisimi Jamami) w pobliżu Tymbarku. Ponadto w Beskidzie Wyspowym występuje wiele jaskiń (do roku 2017 odkryto ich 75). Największa z nich to Jaskinia Zbójecka w Łopieniu (łączna długość jej korytarzy to 433 m). Jaskinie w Beskidzie Wyspowym są pochodzenia osuwiskowego. Są niebezpieczne, ponieważ skały otaczające takie jaskinie mogą być niestabilne, mogą przemieszczać się, zwłaszcza po dużych opadach deszczu.
Beskid Wyspowy znajduje się w dorzeczu dwóch dużych dopływów Wisły: Raby i Dunajca. Rzeki i potoki płynące na obszarze Beskidu Wyspowego charakteryzują się dużymi wahaniami poziomu wody. W czasie obfitych opadów deszczu czy wzmożonego topnienia śniegu poziom wody w nich gwałtownie wzrasta. W celu regulacji poziomów wód powstały trzy sztuczne jeziora: na Dunajcu Jezioro Rożnowskie (powstało w latach 1935-1941) i Czchowskie (powstało w latach 1936-1949), na Rabie Jezioro Dobczyckie (1986 r.).
Na terenie Beskidu Wyspowego nie występują typowe wodospady. Jednak jest kilka miejsc, gdzie w korytach potoków odkrywają się ciekawe skały, oryginalnie ukształtowane wychodnie fliszu karpackiego, powstają bystrza, małe kaskady i baniory.
Tabacorz na Słopniczance, Tymbark
Potok Słopniczanka to prawobrzeżny dopływ rzeki Łososiny (lewy dopływ Dunajca). Źródła Słopniczanki znajdują się na stokach Cichonia (929 m n.p.m.) i pod Przełęczą Stopnicką, na wysokości 860 m n.p.m. Potok ma ok. 14 km długości. Płynie przez wieś Słopnice. W miejscowości Tymbark uchodzi do rzeki Łososina.
Niedaleko ujścia Słopniczanki do Łososiny w korycie potoku znajdują się głazy i progi skalne, zwane przez ludność Tabacorz. Miejsce to znajduje się na wysokości około 392 – 396 m n.p.m., u podnóży góry Paproć (643 m n.p.m.). Potok w tym miejscu ma skaliste dno, zbudowane z dużych płyt piaskowca, na których można obserwować skamieniałe ślady pełzania jeżowców. To pozostałości po dawnym Oceanie Tetydy, który znajdował się na tych obszarach. W korycie potoku występują liczne niewielkie kaskady i baniory.
Niegdyś Tabacorz był wykorzystywany przez mieszkańców Tymbarku jako świetne kąpielisko. Baniory miały głębokość pozwalającą na bezpieczne pływanie. Obecnie w potoku płynie mniej wody niż 30 czy 40 lat temu.
Tabacorz na Słopniczance, fot. Jerzy Opioła, www.wikipedia.pl
Wychodnia fliszu karpackiego na brzegu Czarnej Rzeki, Słopnice (Zaświercze)
Czarna Rzeka to potok, który jest lewym dopływem Słopniczanki, o długości około 9 km. Jego źródła znajdują się na północnych zboczach Mogielicy (1170 m n.p.m.), na wysokości 1010 m n.p.m. Koryto Czarnej Rzeki jest kamieniste, występują liczne progi skalne, bystrza i baniory.
Na terenie Zaświercza – części wsi Słopnice – potok płynie głębokim wąwozem między zboczami Łopienia (951 m n.p.m.) i Świerczka (734 m n.p.m.). W miejscu tym Czarna Rzeka mocno podmywa stok Świerczka i odkrywa się tu duża wychodnia fliszu karpackiego. Na bardzo stromym zboczu można obserwować warstwy piaskowców, łupków, a także warstwy hieroglifowe.
W miejscu tym, wzdłuż Czarnej Rzeki, przebiega odcinek żółtego szlaku turystycznego z Tymbarku na Mogielicę, a także ścieżka przyrodniczo-krajoznawcza Zaświercze poprowadzona przez podnóża Łopienia.
Czarna Rzeka na Zaświerczu, fot. Jerzy Opioła, www.wikipedia.pl
Skałki w Rdzawie na potoku Przeginia, miejscowość Rdzawa
Potok Przeginia, zwany także Pluskawką, jest prawobrzeżnym dopływem rzeki Tarnawki, która następnie uchodzi do Stradomki – dopływu Raby. Przeginia wypływa z północnej części Beskidu Wyspowego, z północnych zboczy góry Kamionnej (801 m n.p.m.) oraz północnych i zachodnich zboczy Pasierbickiej Góry (764 m n.p.m.). Główne źródła Przegini znajdują się na wysokości ok. 750 m n.p.m., na terenie rezerwatu przyrody Kamionna.
Potok przepływa między innymi przez miejscowości Kamionna, Rdzawa i Tarnawa, leżące w powiecie bocheńskim. Na tym odcinku Przeginia stanowi naturalną granicę między Beskidem Wyspowym a Pogórzem Wiśnickim.
Na terenie miejscowości Rdzawa (gmina Trzciana) Przeginia przepływa przez skały, żłobiąc w nich głębokie niecki. Na progach skalnych tworzą się kaskady, a u ich podnóża baniory i kotły eworsyjne. Skały, przez które przepływa w tym miejscu Przeginia to piaskowce, należące do fliszu karpackiego. Jednak na dnie potoku pojawiają się także andezyty, a więc skały pochodzenia wulkanicznego.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/07/Rdzawa_a2.jpg
Koryto Przegini w Rdzawie, fot. Jerzy Opioła, www.wikipedia.pl
Literatura:
www.wikipedia.pl
www.beskidwyspowy.prv.pl
opr. ES